fbpx

Makna Ricikan Keris dalam Serat Centhini

Foto Ricikan Keris Jawa

Pada tahun 2005, Keris Indonesia mendapatkan pengakuan dari UNESCO untuk Masterpiece of the Oral and Intangible Heritage of Humanity. Kata “intangible” bermakna tak-benda yang meliputi ajaran, filsafat, nilai, aturan dan tuntunan dalam sistem sosial. Untuk lebih memahami kita dapat memulai dari satu pada tembang berikut.

Iti denya kang sastra sinandhi, yen ta sira anggaduh pusaka, wesi aji sawarnane, dhapur kang mengku tutur, kekarepan sajrone ngurip, pamor mungguhe donga, mring gusti kang linuhung, tuhu kebak ing sasmita, mara sira ywa ta kendat hamarsudi, kongsi dadi pepadhang.

Dalam kutipan serat sastra Bajra I:2 di atas, disebutkan bahwa “…. dhapur kang mengku tutur…”, yang dalam terjemahan bebas bahasa Indonesia dapat diartikan, “Pada bentuk terdapat nasehat”. Bentuk atau dhapur pada keris terbentuk dari susunan ricikan atau ornamen. Tidak kurang dari 40 jenis ornamen yang dalam perpaduannya membentuk ribuan jenis dhapur.Tutur apakah yang ingin disampaikan sang empu atau pembuat pertamanya? Salah satu serat yang dapat kita gunakan acuan adalah Centhini atau Suluk Tambangraras (R.Ng, Ranggasutrasna, R.Ng Yasadipura II, R.Ng Sastradipura:1814). Berikut rangkuman dari buku ketiga dari seratenthini yang menjelaskan makna masing-masing ricikan.

RicikanCenthini IIIBagian
GandhikGandhik apan têgêsira |
punika woding jêjantung |
ingkang kawasa satuhu |
mahanani dumadiya |
ing carêming manungsèku |
datan liyan asalira |
yêkti saking jantung mau ||
III:235.13
Sekar KacangKêmbang-kacang maknanira |
Gunung Tursina satuhu |
kang ngawruhi lakunipun |
lumêbu myang mêdalira |
ing napas kang mêtu ngirung |
dadya tandhaning kawula |
lawan Gustinira iku ||
III:235.10
JalenKèpèt mangkya pinarceka |
talapakan kita iku |
pat-upate manungsèku |
mangkya Jalèn wardinira |
urip-kita ywa kalimput |
tinartamtu mulih sira |
maring Hong ing asalipun ||
III:235.19
Lambe GajahLambe-gajah kang winarni |
iku ta sajatinipun |
pan Lesan kita satuhu |
Insan-kamil dunungira |
pangandikaning Hyang Agung |
asipat rupa sanyata |
yèku sabda Kun paya-kun ||
III:235.11
PejetanLawan kudu sumurupa |
pasêmonne liyanipun |
mangkya Pèjètan cinatur |
iku driji jêmpol kita |
kang kawasa nyangga bakuh |
ing karya nglantari marang |
kauripan kita èstu ||
III:235.17
Tikel AlisTikêl-alis ginupita |
nêpsu tri prakara èstu |
Darana ingkang rumuhun |
mila kaping kalihira |
Maklum kaping tiganipun |
yèku nêpsuning kang manah |
Maknawi sukci rahayu ||
III:235.9
SraweyanBawang-sabungkul winarna |
baga purana satuhu |
Betal-mukadas punika |
omah (ng)gonning pasuciyan |
Sraweyan gantya winuwus |
iku wêrdine musibat |
kang karan sajatinipun ||
III:235.15
SogokanSogokan ingkang winarna |
manjing purusing jalmèku |
ambuka warananipun |
punang hawa nawa sanga |
tingal karna lawan irung |
tutuk tanapi jalêran |
kanang sulbi jangkêpipun ||
III:235.14
GrenengMangkya grènèng wujudira |
aksara (dha) dha satuhu |
myang aksara ma punika |
wêrdine panggonan pêjah |
nèng jroning dhadhanirèku |
mokal kalamun mêdala |
ngaurip kalamun lampus ||
III:235.12
KruwinganKaruwingan wardinira |
pawakan kita puniku |
kudu winangut aturut |
ingkang supaya prayoga |
Pasikutan kang cinatur |
wêrdi luwêsing manungsa |
tandang kita aywa kidhung ||
III:235.16
Sirah CecakSirah-cêcak kang winarna |
satuhune Betal-makmur |
sirahe manungsa iku |
wêrdine sasananira |
parameyan wijilipun |
kaèngêtaning manungsa |
tan lyan saka Betal-makmur ||
III:235.8
Bawang SebungkulBawang-sabungkul winarna |
baga purana satuhu |
Betal-mukadas punika |
omah (ng)gonning pasuciyan |
Sraweyan gantya winuwus |
iku wêrdine musibat |
kang karan sajatinipun ||
III:235.15
WadhidangWadidang ingkang winarna |
sikil kita wêrdinipun |
kang misesèng badan-ulun |
gantya Tunggakan winarna |
karêpe manungsa èstu |
pan ora kêna kasoran |
lumuh asor kudu unggul ||
III:235.18
KèpètKèpèt mangkya pinarceka |
talapakan kita iku |
pat-upate manungsèku |
mangkya Jalèn wardinira |
urip-kita ywa kalimput |
tinartamtu mulih sira |
maring Hong ing asalipun ||
III:235.19
WajaWaja mangkya kang jinarwa |
iyèku aran babalung |
manjing kasantosanIngsun |
Wêsi iku daging kita |
sajrone nèng donyanipun |
sêrating wêsi winarna |
manjing ing kulitannipun ||
III:235.20
PamorMangkya Pamor ginupita |
iku otot bayunIngsun |
sajatine cahya Ênur |
-buwat kang gumilang gilang |
ana ing wadana mancur |
pratandhaning gêsang-kita |
sukci trus wêning satuhu ||
III:235.21
PesiPêsi ingkang tinarbuka |
apan pusêr wêrdinipun |
minangka kaanan tuhu |
ing tyas sanubari kita |
Kodhokan pungkasanipun |
tandhaning pangrungu kita |
kang patang prakara gadhug ||
III:235.22
PasikutanKaruwingan wardinira |
pawakan kita puniku |
kudu winangut aturut |
ingkang supaya prayoga |
Pasikutan kang cinatur |
wêrdi luwêsing manungsa |
tandang kita aywa kidhung ||
III:235.16
TungkakanWadidang ingkang winarna |
sikil kita wêrdinipun |
kang misesèng badan-ulun |
gantya Tunggakan winarna |
karêpe manungsa èstu |
pan ora kêna kasoran |
lumuh asor kudu unggul ||
III:235.18

Arti keseluruhan dari tembang di atas, dapat dilihat di halaman Kerispedia.

Secara umum, terdapat beberapa metode untuk menjelaskan makna dan filsafat dari sebuah keris.

Cara pertama adalah yang paling umum, yaitu dengan mengartikan nama dari dhapur secara langsung. Misal dhapur Brojol, diartikan bahwa Brojol yang berarti menerobos, diharapkan pemilik dari keris Brojol dapat segera terselesaikan segala urusannya.

Cara kedua adalah dengan memaknai masing-masing ricikan pembentuk dari dhapur. Yaitu dengan mengamati satu-persatu komponen ricikan dari sebuah dhapur, baru kemudian mengartikan satu-persatu artinya. Setelah itu, baru menyusunnya menjadi sebuah narasi mengenai filsafat dari dhapur.

Cara ketiga, dengan mempelajari langsung di literasi serat-serat Jawa. Seperti di serat Centhini, dimana sebuah dhapur dijelaskan secara lengkap mengenai sejarah, legenda, proses pembuatan hingga filsafat dan pesan yang ada pada sebuah dhapur keris.

Cara terakhir, adalah dengan membaca langsung angsar dari keris. Cara ini memang terkesan agak nyentrik dan kiranya hanya dapat dilakukan oleh beberapa orang terlatih dan berpengalaman.

Tidak ada yang salah dari hasil pelajaran atau pesan yang anda temukan dalam sebuah keris. Walaupun terkadang terkesan bertentangan. Misal pendapat mengenai keris Kinatah, banyak pendapat menyebutkan bahwa keris kinatah adalah bukan keris pusaka, dan lebih sekedar sebagai keris hadiah. Tetapi secara historis, Sultan Agung pernah menghadiahkan keris Kinatah pada semua pasukan dan pendukungnya setelah kemenangan di perang Pati. Sedangkan dari penjelasan serat Dhuwung = Wesi Aji karangan M.Ng. Nayawirangka, salah satu fungsi kinatah adalah untuk meredam hawa dari sebuah keris yang dianggap terlalu brangasan. Jadi, perbedaan cara pandang dan hasil bukan merupakan suatu hal yang perlu dipertentangkan, selama masing-masing mempunyai dasar yang kuat. Justru untuk lebih mempertajam pemahaman kita terhadap khasan pakerisan nusantara.

Sebagai catatan, apapun cara yang anda pilih, pastikan bahwa anda memiliki cukup literasi, pembimbing dan guru yang kompeten dalam mempelajari khasanah keris. Sebagaimana pepatah Jawa, “Ora ana wong pinter tanpa sinau, sakti tanpa meguru.” Selamat belajar.

Berikan komentar

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Skip to content